رویکرد فقه امامیه درخصوص تبعیض قضایی

نویسنده

دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

فقهای امامیه در باب الزام قاضی به مساوات بین طرفین دعوا اختلاف‌‌‌نظر داشته و حتی در مواردی متمایل به جواز نابرابری بین طرف مسلمان و کافر نیز شده‌‌‌اند، همین سبب ابهام و تردید در رویکرد آنان نسبت به «تبعیض قضایی» می‌‌‌شود. مقاله حاضر در راستای رفع این ابهام و تردید، متون فقهی مربوطه را با درنظر گرفتن مبانی فکری و قواعد اصول فقهی متداول نزد فقهای امامیه مورد بررسی قرار داده و نتیجه عبارت‌های پراکنده آنان در این باب را این‌‌‌گونه به‌شکل نظام‌‌‌مند بیان کرده است: گروهی «مساوات در دادرسی» را به‌شکل مطلق الزامی می‌‌‌دانند، گروهی دیگر بین «مساوات در حکم» و «مساوات در دادگاه» قائل به تفکیک‌‌‌اند. از منظر اخیر، «مساوات در حکم» که لازمه عدالت است و عدم آن موجب ظلم می‌‌‌شود، الزامی و ازاین‌رو تبعیض در این مورد مطلقاً ممنوع می‌باشد. حتی مصادیقی از «مساوات در دادگاه» مانند تساوی در محل نشستن نیز درصورتی‌که برای استماع سخنان طرفین دعوا و احقاق حق (عدل) لازم باشد، الزامی بوده و در این فرض نیز تبعیض چون موجب ظلم می‌‌‌شود، قابل‌انتساب به قانون‌‌‌گذار شرعی عادل نخواهد بود.
 

کلیدواژه‌ها


رضی، سید شریف (مؤلف) (1387). نهج البلاغه (ترجمه استاد ولی، حسین). چ. چهارم. تهران: اسوه.
    شبیری زنجانی، سید موسی (1419ق.). کتاب نکاح.  چ. اول، قم: مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز (عدم انتشار در قالب مکتوب).
    لاهیجی، عبدالرزاق (فیاض لاهیجی) (1372). سرمایه ایمان در اصول اعتقادات. چ. سوم. تهران: الزهراء (س).
    مطهری، مرتضی (1398). عدالت از نظر علی(ع). چ. دوم. تهران: صدرا.
    موسوی بجنوردی، سید محمد (1401ق.). قواعد فقهیه. چ. سوم. تهران: مؤسسه عروج.
    موسوی خمینی، سید روح‌الله (امام خمینی) (1373). آداب الصلوه. چ. دوم. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
    آخوند خراسانی ، محمد کاظم (1409ق.). کفایه الأصول. بدون نوبت چاپ، قم: آل‌البیت(ع).
    ابن زهره، حمزه (1417ق.). غنیه النزوع إلی علمی الأصول و الفروع. چ. اول، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
ابن قدامه، عبدالله (1388ق.). المغنی. قاهره: مکتبه القاهره.
    ابن الجوزی، عبدالرحمن (1421ق.). صفه الصفوه. قاهره: دارالحدیث. 
    ابی نعیم، احمد (1416ق.). حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر.
    احسایی، محمد (ابن ابی جمهور) (1405ق.). عوالی اللئالی العزیزه. چ. اول. قم: دار سید الشهداء للنشر.
    اردبیلی، احمد (محقق اردبیلی) (1403ق.). مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. چ. اول. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    انصاری، مرتضی (1419ق.). فرائد الأصول. چ اول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
    ----------- (1415ق.). کتاب المکاسب. چ. اول. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    ----------- (1415ق.ب.) القضاء و الشهادات. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    برقی، احمد (1371ق.). المحاسن. چ. دوم. قم: دار الکتب الإسلامیه.
    تبریزی، جواد (بیتا.). أسس القضاء و الشهاده. چ. اول، قم: دفتر مؤلف.
    تمیمی آمدی، عبدالواحد (1410ق.). غرر الحکم و دررالکلم. چ دوم. قم: دارالکتاب الإسلامی.
    جرداق، جورج (1426ق.). الإمام علی(ع) صوت العداله الإنسانیه. چ اول. قم: مجمع العالمی لأهل البیت(ع). 
    جمعی از پژوهشگران (زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی) (1426ق.). فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. چ. اول. قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
    حاجی خلیفه، مصطفی (بیتا.). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    الحرانی، حسن (ابن شعبه) (1404ق.). تحف العقول. چ. دوم. قم: مؤسسه النشر الإسلامی. 
    حرّ عاملی، محمد (1409ق.). وسائل الشیعه. چ اول. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
    ----------- (1418ق.). الفصول المهمه فی أصول الأئمه - تکمله الوسائل. چ اول. قم: مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام.
    حلّی، محمد (ابن ادریس حلّی) (1410ق.) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چ. دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    حلّی، جعفر (محقق حلی) (1408ق.). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. چ دوم. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    --------------- (1418ق.). المختصر النافع فی فقه الإمامیه. چ. ششم. قم: مؤسسه المطبوعات الدینیه.
    حلّی، حسن (علامه حلی) (1410ق.). إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان. چ. اول. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    ---------------- (1413ق.). مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه. چ. دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    ---------------- (1420ق.). تحریر الأحکام الشرعیه علی مذهب الإمامیه (ط - الحدیثه). چ. اول، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام. 
    ------------------- (1413ق.ب.).  قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام. چ. اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    حلّی، محمد (فخرالمحققین) (1387ق.). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. چ. اول. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    حلّی، یحیی بن سعید (1405ق.) الجامع للشرائع. چ. اول، قم: مؤسسه سید الشهداء العلمیه.
    حمیری، عبد الله (بیتا.). قرب الإسناد. چ. اول. تهران: کتابفروشی نینوا.
    خوانساری، سید احمد (1405ق.). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. چ. دوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
    سبحانی تبریزی، جعفر (1418ق.). نظام القضاء و الشهاده فی الشریعه الإسلامیه الغراء. چ. اول. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
    سلاّر دیلمی، حمزه (1404ق.). المراسم العلویه و الأحکام النبویه. چ. اول. قم: منشورات الحرمین.
    ثقفی، ابراهیم (1395). الغارات، ط-الحدیثه. چ اول. تهران: انجمن آثار ملی.
    صادقی تهرانی، محمد (1406ق.). الفرقان فی تفسیر القرآن. چ. دوم. تهران: انتشارات فرهنگ اسلامی.
    صدوق، محمد (شیخ صدوق). (1362). الخصال. چ. اول. قم: جامعه مدرسین.
    --------------------. (1413ق.). من لایحضره الفقیه. چ. دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    طباطبائی حائری، سید علی (صاحب ریاض) (1418ق.). ریاض المسائل (ط - الحدیثه). چ. اول. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
    طباطبایی قمی، سید تقی (1423ق.). الأنوار البهیه فی القواعد الفقهیه. چ. اول. قم: انتشارات محلاتی.
    طبرسی، احمد (1403ق.). الاحتجاج، چ. اول. مشهد: نشر مرتضی.
    طبرسی، فضل (شیخ طبرسی) (بیتا.). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. بدون نوبت چاپ. بیروت: دارالمعرفه. 
    طوسی، محمد (شیخ طوسی) (1387 ق.). المبسوط فی فقه الإمامیه. چ سوم. تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه. 
    --------------------- (بیتا.). الفهرست. چ اول. نجف: المکتبه الرضویه.
    ------------------- (بیتا. ب). التبیان فی تفسیر القرآن. بدون نوبت نشر. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی. 
    ------------------- (1407ق.). تهذیب الأحکام. چ. چهارم. تهران: دارالکتب الإسلامیه. 
    -------------------- (1407ق.ب). الخلاف. چ. اول. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    طهرانی، آقابزرگ (1408ق.). الذریعه إلی تصانیف الشیعه. قم: اسماعیلیان.
    کشی، محمد. (1409ق.). رجال الکشی. مشهد: دانشگاه مشهد.
    کلینی، محمد (شیخ کلینی) (1407ق.). الکافی. چ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    کیدری، قطب‌الدین محمد بن حسین (1416ق.). إصباح الشیعه بمصباح الشریعه. چ. اول، قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
    عاملی، محمد (شهید اول). (1419ق.). ذکری الشیعه فی أحکام الشریعه. چ اول. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
    -----------------. (1417ق.). الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه. چ. دوم، قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    -----------------. (1410ق.). اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه. چ. اول. بیروت: دارالتراث - الدارالإسلامیه.
    عاملی، زین‌الدین (شهید ثانی) (1413ق.). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. چ. اول. قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه.
    --------------------- (1410ق.). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. چ. اول. قم: کتابفروشی داوری.
    عاملی، سید جواد (بیتا.). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه. چ. اول. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 
    عراقی، آقا ضیاء الدین (بیتا.). کتاب القضاء (للآغا ضیاء). چ. اول، قم: چاپخانه مهر.
    فاضل لنکرانی، محمد (1383). القواعد الفقهیه. چ. اول. قم: مرکز فقه الأئمه الأطهار علیهم‌السلام.
    فاضل هندی، محمد (1416ق.). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام. چ. اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    مازندرانی، محمد (ابن شهر آشوب) (1369ق.). متشابه القرآن و مختلفه. چ. اول. قم: دارالبیدار للنشر.
    مجلسی، محمد تقی (مجلسی اول) (1406ق.). روضه‌المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. چ. دوم. قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور.
    مجلسی، محمد باقر (مجلسی ثانی) (1403ق.). بحارالأنوار. چ سوم. بیروت: دار إحیاء التراث.       
    -----------------------  (1404ق.). مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول. چ. دوم. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
    مصطفوی، سید محمدکاظم (1421ق.). مائه قاعده فقهیه. چ. چهارم. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
    مظفر، محمدرضا (1430ق.). أصول الفقه. چاپ پنجم. قم: موسسه النشر الإسلامی.
    مقدسی، عبدالله (ابن قدامه) (1388ق.). المغنی. ج 10. بیجا: المکتبه القاهره.
    مفید، محمد (شیخ مفید) (1413ق.). الإختصاص. چاپ اول. قم: الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
    ----------- (1413ق.ب) المقنعه. چ. اول، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.
    موسوی اردبیلی، سید عبد الکریم (1423ق.). فقه القضاء. چ. دوم، قم: بینا.
    موسوی بجنوردی، سید حسن (1419ق.). القواعد الفقهیه. ج. اول. قم: نشر الهادی.
    موسوی خمینی، سید روح‌الله (امام خمینی) (1421ق.). کتاب الطهاره، ط-الحدیثه. چ اول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
    ----------- (1421ق.). کتاب البیع. چ. اول. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره.
    موسوی خوانساری، محمد باقر (1390ش.). روضات الجنات فی احوال العلماء و السّادات. چ. اول. قم: اسماعیلیان.
    موسوی خویی، سید ابوالقاسم (1372ش.). معجم رجال الحدیث. بینا. قم: مرکز نشرالثقافه الاسلامیه.
    --------------------- (بیتا.). مصباح الفقاهه. بدون نوبت نشر. بیجا. بینا.
    میرزای قمّی، ابوالقاسم (1427ق.). رسائل المیرزا القمی. چ. اول. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
    نجفی، محمد حسن (صاحب جواهر) (1404 ق.). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. چ هفتم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 
    نراقی، احمد (1415ق.).  مستند الشیعه فی أحکام الشریعه. چ اول. قم: مؤسسه آل البیت.
    هاشمی شاهرودی، سید محمود (1423ق.). قراءات فقهیه معاصره. چ. اول. قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام.
Shah-Kazemi. Reza. (2006). Justic and Remembrance- Introducing the Spirituality of Imam Ali. London: I.B. Tauris Publishers