اثر سوء نیت عامل زیان بر شروط قابلیت پیش‌بینی و مستقیم بودن ضرر

نویسندگان

دانشگاه تهران

چکیده

با فرض شرطیت قابلیت پیش­بینی و مستقیم بودن ضرر در مسئولیت مدنی، هرگاه عامل زیان در زمان ارتکاب فعل زیان‌بار، سوءنیت داشته باشد، در رابطه با میزان مسئولیت او از جهت محدود بودن به خسارت‌های پیش‌بینی شده و مستقیم می­توان تردید کرد. این مقاله با بهره­گیری از حقوق تطبیقی و با روش کتابخانه­ای در مقام رفع چنین تردیدی با رویکرد توصیفی و هنجاری است. در این موارد، در حقوق فرانسه و مصر (در مسئولیت مدنی ناشی از نقض قرارداد) و حقوق انگلیس، عامل زیان باید خسارات پیش‌بینی نشده را نیز جبران کند. در رابطه با مبنای این دیدگاه، به تبدیل مسئولیت، کیفر خصوصی عامل زیان، رجعت به اصل جبران کامل خسارت و التزام به اخلاق اشاره شده است. علاوه‌بر این، در برخی نظام­های حقوقی مانند کامن­لا، لزوم مستقیم بودن ضرر درصورتی شرط است که خوانده قصد اضرار نداشته باشد. در رابطه با مبنای این امر، به قاعده­ «نتایج عمدی هیچ­گاه دور نیست» و عقل سلیم استناد شده است. به‌نظر می­رسد این دو دیدگاه در حقوق ایران، با وجود فقدان نص در این باره، به استناد اخلاق، عقل، بنای عقلا و انصاف قابل‌پذیرش است، مشروط بر اینکه ضرر وارد شده مرتبط با فعل زیان‌بار باشد. همچنین می­توان فرض کرد، نتایجی که عرفاً قابل پیش‌بینی نیستند؛ خوانده بدخواه، آن‌ها را پیش‌بینی می­کرده است و نتایج عمدی غیرمستقیم نیز مستقیم به‌شمار می­آیند؛ زیرا بر متقلب، کینه­توز و بدخواه باید سخت گرفت و او را مسئول پیامدهای آن دانست.

کلیدواژه‌ها


اسماعیلی، محسن (1377)، نظریه خسارت، چاپ اول، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.
    اسلامی فارسانی، علی (1394)، نقش انصاف در مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    امیری قائم مقام، عبد المجید (1385)، حقوق تعهدات، جلد اول، چاپ سوم، تهران: میزان.
    بادینی، حسن (1394)، فلسفه مسئولیت مدنی، چاپ سوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    بارگاهی، محمد رضا (1376)، حقوق تطبیقی، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی تهران- جنوب.
    بابایی، ایرج (1397)، حقوق مسئولیت مدنی و الزامات خارج از قرارداد، چاپ دوم، تهران: میزان.
    باریکلو، علیرضا (1389)، مسئولیت مدنی، چاپ سوم، تهران: میزان.
    تروپه، میشل (1395)، فلسفه حقوق، مترجم: مرتضی کلانتریان، چاپ سوم، تهران: نشر آگه.
    تنک، آندره (1398)، مبانی و اصول مسئولیت مدنی از دیدگاه حقوق تطبیقی، مترجمان: سید حسین صفایی و سید احسان حسینی، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1391)، مجموعه محشی قانون مدنی، چاپ چهارم، تهران: گنج دانش.
    جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1395)، الفارق، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: گنج دانش.
    جعفری لنگرودی، محمد جعفر (1400)، ترمینولوژی حقوق، چاپ سی و سوم، تهران: گنج دانش.
    چامالاس، مارتا و جنیفر ریگینز (1399)، ارزیابی زیان؛ نگاهی نو به تأثیر جنسیت و نژاد بر حقوق مسئولیت مدنی، مترجمان: عباس شکاری، عاطفی آجری آیسک و افروز صمدی، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    حیاتی، علی‌عباس (1392)، مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: میزان.
    حکمت‌نیا، محمود (1386)، مسئولیت مدنی در فقه امامیه، چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    حسینی‌نژاد، حسینقلی (1389)، مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: مجد.
    دیلمی، احمد (1389)، حسن نیت در مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: میزان.
    دل وِکیو، جرج (1380)، فلسفه حقوق، مترجم: جواد واحدی،چاپ اول، تهران: میزان.
    ریپر، ژرژ (1400)، نیروهای پدیدآورنده حقوق، مترجم: رضا شکوهی‌ زاده، چاپ دوم، تهران: مجد.
    زمانی، مجتبی (1399)، ضرر غیرمستقیم در حقوق ایران و انگلیس، چاپ اول، تهران: انتشارات دادبخش.
    ژوردن، پاتریس (1394)، اصول مسئولیت مدنی، ترجمه و تحقیق: مجید ادیب، چاپ چهارم، تهران: میزان.
    سنهوری، احمد (1390 الف)، الوسیط فی شرح القانون المدنی (دوره تعهدات: ضمان قهری- مسئولیت مدنی)، مترجمان: سید مهدی دادمرزی و محمدحسین دانش‌کیا، جلد دوم، چاپ دوم، قم: انتشارات دانشگاه قم.
    سنهوری، احمد (1390 ب)،  الوسیط فی شرح القانون المدنی (دوره تعهدات: قواعد عمومی قراردادها)، مترجمان: سید مهدی دادمرزی و محمد حسین دانش‌کیا، جلد اول، چاپ دوم، قم: انتشارات دانشگاه قم.
    شهیدی، مهدی (1391)، حقوق مدنی: آثار قراردادها و تعهدات، جلد سوم، چاپ پنجم، تهران: مجد.
    طهرانی (کاتوزیان)، محمد علی (1390)، فرهنگ کاتوزیان، تهران: دادگستر، چاپ چهارم.
    صفایی، سیدحسین و همکاران (1399)، حقوق بیع بین‌المللی، چاپ نهم، تهران: دانشگاه تهران.
    صفایی، سیدحسین و حبیب الله رحیمی (1397)، مسئولیت مدنی تطبیقی، چاپ اول، تهران: شهر دانش.
    صفایی، سیدحسین و حبیب‌الله رحیمی (1395)، مسئولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، چاپ نهم، تهران: سمت.
    صفری، محسن و  مهدی صفریان (1396)، «قاعده جمجمه پوست تخم مرغی در حقوق انگلستان و ایران»، مجله حقوق خصوصی، سال چهاردهم، شماره اول.
    غمامی، مجید (1388)، قابلیت پیش بینی ضرر در مسئولیت مدنی، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    کاتوزیان، ناصر (1393)، فلسفه حقوق: منابع حقوق، جلد دوم، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    کاتوزیان، ناصر (1392) «ب»، قواعد عمومی قراردادها، جلد چهارم، چاپ هفتم، تهران: شرکت سهامی انتشار. 
    کاتوزیان، ناصر (1392) «الف»، الزامهای خارج از قرارداد: مسئولیت مدنی، جلد اول، چاپ  دوازدهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    میرشکاری، عباس و افروز صمدی (1395)، اصول اروپایی حقوق مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    نوری، محمد علی (1392)، قانون مدنی مصر، چاپ دوم، تهران: گنج دانش.
    واحدی، جواد (1392)، قانون تعهدات سوئیس، چاپ دوم، تهران: میزان.
    یزدانیان، علیرضا (1397)، حقوق تعهدات: قواعد عمومی مسئولیت مدنی، جلد اول، چاپ دوم، تهران: میزان.
    تسخیری، محمدعلی (1431ق)، القواعد الأصولیه و الفقهیه، تهران: جلد سوم، بی‌چا: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه.
    حلّی، مقداد بن عبد اللّه سیوری‌ (1404)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع‌، جلد چهارم، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی.
    خویی، سید ابو القاسم موسوی‌ (بی‌تا)، مصباح الفقاهه، مقرر: محمد علی توحیدی، جلد اول، بی‌چا: بی‌نا.
     نجفی، محمد حسن (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد سی و هفتم، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
    منصورآبادی، عباس؛ کونانی، سلمان (1389)، «بستر مجازات‌های جامعه‌مدار؛ با تأکید بر رویکرد سیاست جنایی ایران»، فصلنامه مطالعات پیشگیری از جرم، سال پنجم، شماره پانزدهم: صفحات 32-7.
Black, H. C (1968), Black's law dictionary, 4th Ed, U.S.A: West Publishing Co.
Cook, John (2001), Law of Tort, fifth edition, London: Great Britain.
David, René (1935), »measure of Damages in the French Law of Contract«, Journal of Comparative Legislation and International Law, Vol. 17, No. 1, pp. 61-72.
Ferrari, Franco (1993), »Comparative Ruminations on the Foreseeability of Damages in Contract Law«, Louisiana Law Review, Vol. 53, No. 4, pp. 1257-1269.
Fleming, John G (1985), an introduction to the law of torts, London: University Press, Oxford.
Garner, Brayan A (2001), Black's law dictionary, 4th Ed, U.S.A: West Publishing Co.
Good hart, Arthur L (1967), »The Brief Life Story of the Direct Consequence Rule in English Tort Law«, Virginia Law Review, Vol. 53, No. 4, pp. 857-869.
Goldberg, John C (2006), »Two Conceptions of Tort Damages: Fair v. Full Compensation«, DePaul Law Review, Vol. 55, No. 06-11, pp. 435-468.
Hawley, Donna Lea (1980), »Punitive and Aggravated Damages in Canada«, Alberta Law Review, Vol. XVIII, NO. 3, PP. 485- 508.
Harrison, Jeffrey L, (2018), »Spite: Legal and Social Implications«, UF Law Scholarship Repository, Vol. 22, Issue 3, pp. 991-1026.
Le Tourneau, Philippe (1972), la responsabilité civil, Tom 1. Paris: Dalloz.
Murphy, John (2019), »Malice as an Ingredient of Tort Liability«, the Cambridge Law Journal, Vol. 78, Issue 2.
Ounapuu, Albert (2008), »Abolition or reform: the future for directness as a requirement of trespass in Australia«, Monash University Law Review, Vol. 34, No. 1, pp. 103-115.
Smith, Jeremiah (1912), »Legal Cause in Actions of Tort«, Harvard Law Review, Vol. 25, No. 3, PP. 303-327.
Winfield, P. H (1950), Law of tort, 5 Ed, London: Sweet & Maxwell.
Wijck, Peter Van & Winters. Jan Kees (2001), »The Principle of Full Compensation in Tort Law, European Journal of Law and Economics«, European Journal of Law and Economics, Vol. 11. No. , PP. 319-332.