قسامه در فقه اسلامی روشی خاص برای اثبات دعوا در دعاوی مرتبط با جنایات بر نفس و عضو بهشمار میآید. با وجود اتفاقنظر در اصل مشروعیت این شیوه قضایی، در برخی از جوانب آن ابهاماتی دیده میشود. ازجمله این موارد، جایگاه زنان در قسامه است که در آثار فقهی بحث چندانی از آن بهمیان نیامده است. در این بین، برخی فقها سوگند زنان را معتبر دانستهاند و در مقابل، دیگران مرد بودن را شرط اعتبار قسامه بهحساب آوردهاند و بهطور معمول میان جایگاه مدعی یا مدعیعلیه و جایگاه اقربا تفکیک کرده، عدم پذیرش سوگند زنان را به جایگاه اقربا اختصاص دادهاند. دیدگاه اخیر در قانون مجازات اسلامی (مواد 336 ،337 و 338) نیز بازتاب یافته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی، چنین نتیجه میگیرد که شرط رجولیت در قسامه، مبتنی بر دلیل معتبری نیست و ذکر واژگان مختصّ مردان در مستندات قسامه، که دلیل اصلی این دیدگاه قلمداد میشود، از باب تغلیب است و امکان الغای خصوصیت از وصف رجولیت در آنها وجود دارد. بر این اساس شمول ادلّه مشروعیت قسامه، سوگند زنان را همانند مردان دربرمیگیرد و از این جهت تفاوتی نیز میان جایگاههای یادشده وجود ندارد.
ابنجزی، ابوعبدالله محمد بن احمد، (1404)، القوانین الفقهیه، بیروت: دارالکتاب العربی. ابنحزم، علی بن احمد، (بیتا)، المحلی، بیروت: دارالفکر. ابنحمزهطوسی، محمد بن علی، (1408)، الوسیله إلی نیل الفضیله، چاپ اول، قم: کتابخانه آیتالله مرعشینجفی. ابنقدامه، عبدالله بن احمد، (بیتا)، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی. ابنمنظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت: دار صادر. اردبیلی (مقدّس اردبیلی)، احمد، (1403)، مجمع الفائده و البرهان، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی. انصاری (شیخ انصاری)، مرتضی، (1428)، فرائد الأصول، چاپ نهم، قم: مجمع الفکر الإسلامی. بجنوردی، سید حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، چاپ اول، قم: الهادی. بحرانی، یوسف، (1405)، الحدائق الناضره، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی. بهوتی، منصور بن یونس، (بیتا)، کشاف القناع، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه. حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، چاپ اول، قم: مؤسسه آلالبیت. حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف، (بیتا)، تحریر الأحکام، بیجا، بینا. ــــــــــ ، (1413)، قواعد الأحکام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی. ــــــــــ ، (1413)، مختلف الشیعه، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی. حلّی (ابنادریس)، محمد بن منصور، (1410)، السرائر، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی. حلّی (محقق)، نجمالدین جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام، چاپ دوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان. ــــــــــ ، (1423)، معارج الأصول، چاپ اول، لندن: مؤسسه امام علی(ع). خراسانی (آخوند)، محمدکاظم، (1409) کفایه الأصول، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت. خمینی (امام)، سید روحالله، (1379)، تحریر الوسیله، چاپ اول، قم: مؤسسه دارالعلم. ــــــــــ ، (1415)، أنوار الهدایه، چاپ دوم، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. خویی، سید ابوالقاسم، (1422)، مبانی تکمله المنهاج، چاپ اول، قم: مؤسسه احیاء آثار الإمام الخوئی. رازی زاده، محمدعلی، (1385)، فقه القسامه و موقفها فی حجج القضاء، چاپ اول، قم: مؤسسه بوستان کتاب. رملی، محمد بن احمد، (1939)، نهایه المحتاج، قاهره: المکتبه الاسلامیه. سبحانی، جعفر، (1383)، أصول الفقه المقارن فیما لانص فیه، چاپ اول، قم: مؤسسه امام صادق(ع). سبزواری، سید عبدالأعلی، (1413)، مهذّب الأحکام، چاپ چهارم، قم: دفتر آیتالله سبزواری. طباطبایی، سید علی، (1418)، ریاض المسائل، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت. طریحی، فخرالدین، (1416)، مجمع البحرین، چاپ سوم، تهران: مرتضوی. طوسی (شیخ)، ابوجعفر محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیه، چاپ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه. عاملی، جواد بن محمد، (بیتا)، مفتاح الکرامه، بیجا، بینا. عمیدی، سید عمیدالدین عبدالمطلب، (1416)، کنز الفوائد، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی. غروی، میرزا علی، (1418)، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، تقریرات درس سید ابوالقاسم خویی، چاپ اول، قم: تحت اشراف لطفی. فاضل لنکرانی، محمد، (1421)، تفصیل الشریعه (القصاص)، چاپ اول، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار. فاضل هندی، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی. فخرالمحققین، محمد بن حسن، (1387)، ایضاح الفوائد، چاپ اول، قم: مؤسسه اسماعیلیان. قرافی، شهاب الدین احمد، (1994)، الذخیره، بیروت: دارالغرب الاسلامی. کاسانی، أبوبکر بن مسعود، (1409)، بدائع الصنائع، چاپ اول، پاکستان: المکتبه الحبیبیه. ماوردی، ابوالحسن علی، (1415)، الحاوی الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه. منتظری، حسینعلی، (1409)، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه، چاپ دوم، قم: تفکر. ــــــــــ ، (1415)، نهایه الأصول، تقریرات درس حسین بروجردی، چاپ اول، تهران: تفکر. نجفی، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام، چاپ هفتم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی. وحیدبهبهانی، محمدباقر، (1415)، الفوائد الحائریه، چاپ اول، قم: مجمع الفکر الإسلامی. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، (1417)، بحوث فی علم الأصول، تقریرات درس سید محمدباقر صدر، چاپ سوم، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت. ــــــــــ ، (1380)، «قسامه: تعدد افراد یا تکرار قسم؟»، فقه اهل بیت، شماره بیست و پنج، قم: مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، صفحات 3-20.