تحلیل تأثیر «جهل» بر تحقق شبهه دارئه کیفر در نظام تقنینی و قضایی ایران

نویسندگان

دانشگاه خوارزمی

چکیده

در نظام­های ­کیفری جعل «فرض آگاهی بر حکم قانونی» و ارزش اثباتی آن به­دلیل استثناهای نسبتاً فراوان و نقض عدالت و انصاف، کارکرد عامّ خود را از دست داده است. در قانون­ مجازات ­اسلامی مصوب­1392 به‌دلیل ارتباط بین جهل با مقوله دیگری با عنوان «شبهه»، انعطاف بیشتری در برابر پذیرش جهل به‌عنوان عذر قانونی به­چشم می­خورد. با­ این ­حال، معیار­ روشنی برای تشخیص موارد تأثیر جهل بر شبهه­دارئه در مواد 120 و 121­ ق.م.ا مقرّر ­نشده ­است.همچنین، در برخی منابع ­فقهی، جهل یکی از موانع مسئولیت کیفری عنوان شده ­است، امّا در شرایط مسموع ­بودن ادعای جهل، یعنی جنبه ­ثبوتی، اختلاف­نظرهایی وجود دارد. نقش مؤلفه­هایی مانندِ: «ملتفت­ نبودن به ­وجود حکم قانونی»،«فرصت و امکان متعارف برای تحصیل علم»،«استفسار و تلاش برای دریافت حکم صحیح قانونی» و «ابتنایِ باور مرتکب بر اسباب­ معقول» در تعیین شرایط «جهلِ­ بخشوده شده» قابل­ملاحظه است. قائلان پذیرش ادعای­ جهل به‌عنوان شبهه­دارئه نیز از حیث­ اثباتی، معیارهای ­گوناگونی مانند «تقصیری نبودن» یا «صادقانه یا منطقی­بودن باور مرتکب» و یا «غیرقابل اجتناب بودن جهل» را مطرح کرده­ و اغلب فقها نیز عذر ­شرعی محسوب­شدن جهل را شرط ­دانسته­اند. آنچه به‌عنوان نتیجه از پژوهش حاصل می­شود آن است که تحقّق معذوریت عرفی که ناشی از توجه به کرامت ذاتی انسان است، روح­تسامح کیفری و عدول از رویکرد سزاگرایی را در قانون ­مجازات ­اسلامی 1392 می­پروراند.

کلیدواژه‌ها


ـــــــــ  (1388)، مجموعه قوانین و مقررات جرایم و مجازات‌ها، تهران:معاونت ‌پژوهش ریاست -جمهوری.
    آقابابایی‌بنی، اسماعیل (1394)، «کاربرد قاعده درء در جرایم ‌غیرحدی»، کاوشی ‌نو در فقه، سال بیست‌و‌دوم،شماره چهار.
    بجنوردی، محمد (1401)، قواعد فقهیه، چاپ‌ سوم، تهران: مؤسسه ‌عروج.‌
    حاجی‌ده‌آبادی، احمد (1389)، قواعد فقه جزایی، چاپ ‌دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ درید، موسوی‌مجاب و خرمی‌عراقی، ‌عرفان (1397)، «کاوشی در بایسته‌های در اعمال قاعده درء در اجرای مجازات از منظر فقه ‌جزایی و حقوق‌ موضوعه»، پژوهش‌های‌ حقوق‌ تطبیقی، دوره بیست‌و‌دوم، شماره دو.
    زراعت،‌عباس (1393)، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی- حدود، تهران: ‌انتشارات ‌جاودانه. 
    صادقی‌تهرانی،‌محمد (1388)، پرسش و پاسخ‌های احکام قضایی بر ‌مبنای قرآنی»، تهران: انتشارات‌ امید ‌فردا. 
    صفری،محسن و زهروی، رضا (1388)، «مطالعه‌ تطبیقی شبهه قاعده‌ درء در فقه امامیه؛ حقوق‌ ایران و انگلستان»، فصلنامه حقوق، دوره‌ سی‌و‌نهم، شماره‌ دو.
    کاتوزیان، ناصر (1381)، مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، چاپ ‌سی‌و‌دوم، تهران: شرکت سهامی‌‌ انتشار.
    لافاو، وین‌آر (1390)، عنصر معنوی در نظام کیفری ایالت متحده آمریکا، چاپ‌ اول، تهران: ‌نشر میزان.
    محمدخانی، عباس (1395) عنصر روانی جرم، تهران:میزان، چاپ‌ اول.
    محقق‌داماد، مصطفی و رهبری، هادی (1397)، «تبیین قاعده درء در حقوق کیفری ایران و نهاد معادل آن در حقوق آمریکا»، فقه و مبانی‌حقوق ‌اسلامی، سال ‌پنجاه‌و‌یکم، شماره ‌دوم.
    مکارم‌شیرازی، ناصر (1424)، ‌کتاب‌النکاح، جلد دوم، چاپ‌ اول، قم: مدرسه‌ الإمام‌علی.
    میرسعیدی، منصور (1383)، مسئولیت‌ کیفری قلمرو و ارکان، ‌چاپ ‌اول، تهران: نشر میزان. 
    ولیدی، محمدصالح (1388) بایسته‌های حقوق جزای عمومی، ‌جلد سوم، تهران: نشر ‌جنگل.
    الانصاری، مرتضی (1426ق)‌، الفوائد الأصولیه، چاپ ‌اول، تهران: شمس‌تبریزی.
    البجنوردی،‌حسن‌(1380‌)، منتهی الأصول، جلد دو، چاپ‌ اول، تهران‌: مؤسسه‌العروج‌.
    البهنسی،أحمد‌فتحی(1403)، الجرائم فی‌الفقه‌الاسلامی، الطبعه ‌الخامسه، القاهره: دارالشروق.
    الحسینی‌الشیرازی،محمد(1409ق)، الفقه:موسوعه‌ استدلالیه فی الفقه‌الاسلامی، جلدهای شصت و چهار و هشتاد و هفت، بیروت: دارالعلوم.
    ـــــــــ.ـــــــــ.ـــــــــ (1421ق)، الفقه‌- کتاب المرور، بیروت:‌ مؤسسه‌المجتبی.
    الحرالعاملی، محمدبن حسن (1409ق)، وسائل‌الشیعه إلی تحصیل مسائل‌الشریعه، جلدهای بیست و بیست‌هشت، قم: ‌آل‌البیت‌.
    الخوانساری،احمد‌بن‌یوسف ‌(1405ق)، ‌جامع‌المدارک، جلد هفت، چاپ ‌دوم، قم: مؤسسه ‌اسماعیلیان.‌
    الخویی،‌ابوالقاسم ‌(1426ق)، مبانی تکمله المنهاج، جلد چهل و یک، قم:‌ بی‌نا.
    ــــــــــــــــــــ‌‌ (1424ق)، محاضرات فی المواریث، چاپ ‌اول، قم: مؤسسه السبطین‌العالمیه.
    الطباطبایی‌الکربلایی، علی‌بن‌محمدعلی (1418ق)، ریاض‌المسائل، جلد پانزده، چاپ‌ اول، قم: مؤسسه ‌آل‌البیت.
    السبحانی،‌جعفر (1418)، «‌نظام القضاء‌و‌الشهاده فی‌الشریعه‌ الإسلامیه الغراء‌»، ‌جلد دوم، ‌چاپ ‌اول. قم:مؤسسه امام ‌صادق علیه‌السلام.
    السبزواری،عبد‌الأعلی (1413)، مهذّب‌الأحکام فی بیان الحلال و‌الحرام، جلد بیست و هفت و بیست و هشت، قم:مؤسسه ‌المنار‌.
    السند، محمد (1429)، سند‌العروه‌الوثقی-‌ کتاب‌النکاح، چاپ ‌اول، قم:مکتبه ‌فدک.‌
    الشهیدالثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1413)، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع‌الاسلام، جلد چهارده، قم:معارف اسلامی.
    الصدر، محمد (1432)، منهج‌الصالحین،جلد پنج، بیروت: مکتبه ‌البصائر.
    الفاضل‌اللنکرانی، محمد (1422)، تفصیل الشریعه فی شرح‌ تحریر‌الوسیله- ‌الحدود، قم: مرکز ‌فقهی‌ ائمه‌اطهار.‌
    گلپایگانی،محمدرضا (1412)، الدر‌المنضود‌ فی‌ أحکام‌ الحدود، جلد یک و دو، چاپ‌ اول، قم: دارالقرآن‌الکریم.
    المازندرانی، محمدصالح‌بن‌احمد (1382)، شرح‌الکافی،‌جلد اول،چاپ‌ اول، ‌تهران: المکتبه‌الإسلامیه.
    المؤمن‌القمی، محمد (1380)، مبانی تحریر‌الوسیله-کتاب الحدود،چاپ ‌اول، تهران: نشر آثار‌امام.
    معرفت، محمدهادی ‌(بی‌تا)، تعلیق‌ و ‌تحقیق عن أمهات مسائل القضاء، ‌قم: بی‌نا.‌
    ‌المفید، محمد‌بن‌محمد (1413)، الأمالی، چاپ ‌اول، قم: کنگره ‌شیخ‌مفید.
    المکارم‌الشیرازی، ناصر (1418)، أنوارالفقاهه- کتاب‌الحدود ‌و‌التعزیرات‌، قم:مدرسه‌ الإمام‌علی‌بن‌أبی-طالب.‌
    ـــــــــ (1427)، الفتاوی الجدیده‌، جلد اول، چاپ‌ دوم، قم: مدرسه‌ امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب.
    الموسوی‌الاردبیلی، عبدالکریم (1385)، ‌فقه الحدود و‌التعزیرات، جلد یک و سه، ‌چاپ ‌دوم، قم:‌ جامعه‌المفید.
    الموسوی‌الخمینی، روح‌الله (1374)،‌ تحریرالوسیله، جلد دوم، قم: مؤسسه‌ مطبوعات‌ دارالعلم.
    النجفی، محمدحسن (1401)، جواهرالکلام فی شرح شرائع‌الإسلام، جلد بیست و نه و چهل و یک‌، بیروت: دار‌ إحیاء ‌‌التراث ‌العربی‌.‌
Card, R. and J.‌Molloy, Card (2016), Cross & Jones Criminal Law, Oxford University Press.
Martin, J. and T.‌ Storey (2013), Unlocking Criminal Law,‌ Third Edition.‌ Taylor ‌&‌ Francis.
https:www.legislation.gov.uk/ukpga/2003/42/part/1.last visit:‌5/6/2019