بازجستی در مشروعیت هزینۀ دادرسی

نوع مقاله : تحلیلی و انتقادی

نویسندگان

1 دانشگاه ایلام

2 واحد بهبان، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

رسیدگی به دعوا و مراحل آن مهم‏ترین و حساس‏ترین کار نهاد قضائی است که درنهایت با صدور قرار یا حکم توسط محاکم به انجام می‏رسد. دادگستری بابت صدور قرار و حکم صادرشده از محاکم از همان ابتدای طرح دعوا به دریافت هزینه اقدام می‏کند که به «هزینۀ دادرسی» مشهور است و در تمام آیین‏های دادرسی و مراحل گوناگون آن نسبت به آن‌ها اهتمام ویژه با قرار دادن ضمانت‏های اجرای قوی شده است. همان‏گونه که از این عنوان پیداست، دادگاه برای صدور رأی نیازمند دریافت این هزینه است. به عبارت فنی تا وقتی این هزینه توسط خواهان دعوا پرداخت نشود، پرونده وارد فرایند دادرسی نمی‏شود. در حقوق اسلامی دربارۀ مشروعیت اخذ هزینۀ دادرسی اختلاف‌نظر وجود دارد و گروهی به‏طور مطلق آن را جایز دانستند‌ و برخی مطلقاً آن را جایز ندانستند و دسته‏ای با طرح تفصیل در مسئله به طرح احکام جداگانه پرداختند. در این نوشتار که به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، ضمن بررسی دقیق ادلۀ همۀ دیدگاه‏های پیرامون این موضوع، با دست‏یابی به روایت صحیح منقول از «عمار بن مروان»، عدم مشروعیت هزینۀ دادرسی بر بنیاد آن به اثبات رسید.

کلیدواژه‌ها


  • قرآن کریم

الف) منابع فارسی

  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1392)، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
  • شمس، عبدالله (1394)، آیین دادرسی مدنی (دوره بنیادین)، تهران: دراک.
  • قوانین و مقررات آیین دادرسی کیفری (1394)، تدوین جهانگیر منصور، تهران: دیدار.
  • قوانین و مقررات آیین دادرسی مدنی (1396)، تدوین جهانگیر منصور، تهران: دوران.

 

ب) منابع عربی

  • ابن‏فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  • ابن‏منظور، محمد (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
  • اردبیلی، احمد (1403ق)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق مجتبی عراقی و همکاران، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • ازهری، محمد (1421ق)، تهذیب اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • اسماعیل‏پور قمشه‏ای، محمدعلی (بی‏تا)، البراهین الواضحات ـ دراسات فی القضاء، قم: بی‏نا.
  • ایروانی، باقر (1427ق)، دروس تمهیدیه فی الفقه الاستدلالی علی المذهب الجعفری، قم: بی‏نا.
  • ایروانی، علی (1406ق)، حاشیه المکاسب، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • آشتیانی، محمدحسن (1425ق)، کتاب القضاء، تحقیق علی‏اکبر زمانی‏نژاد، قم: زهیر.
  • بحرانی، یوسف (1405ق)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، تحقیق محمدتقی ایروانی و عبدالرزاق مقرم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • تبریزی، جواد (1416ق)، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم: اسماعیلیان.
  • تبریزی، جواد (بی‏تا)، أُسس القضاء و الشهاده، قم: دفتر آیت‏الله.
  • حر عاملی، محمد (1409ق)، تفصیل وسائل‌الشیعه الی تحصیل الشریعه، قم: آل‏البیت.
  • حسینی استرآبادی، محمدباقر (بی‏تا)، الرواشح السماویه فی شرح الاحادیث الامامیه، بی‏جا: بی‏نا.
  • حسینی حائری، کاظم (1415ق)، القضاء فی الفقه الاسلامی، قم: مجمع اندیشه اسلامی.
  • حسینی عاملی، جواد (بی‏تا)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • حلبی، تقی (1403ق)، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: کتابخانۀ عمومی امیرالمؤمنین.
  • حلی، احمد (1407ق)، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق مجتبی عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • حلی، حسن (1383ق)، رجال ابن داوود، تهران: دانشگاه تهران.
  • حلی، محمد (1410ق)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارت اسلامی.
  • خمینی، روح‏الله (بی‏تا)، تحریرالوسیله، قم: دار العلم.
  • خویی، ابوالقاسم (1410ق)، تکمله المنهاج، قم: مدینه العلم.
  • خویی، ابوالقاسم (1422ق)، مبانی تکمله المنهاج، قم: مؤسسۀ احیاء آثار الامام الخویی.
  • خویی، ابوالقاسم (بی‏تا)، مصباح‌الفقاهه، تقریر محمدعلی توحیدی، بی‏جا: بی‏نا.
  • خویی، ابوالقاسم (بی‏تا)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، بی‏جا: بی‏نا.
  • دیلمی، حمزه (1404ق)، المراسم العلویه و الاحکام النبویه فی الفقه الامامیه، تحقیق محمود بستانی، قم: منشورات الحرمین.
  • رشتی، حبیب‏الله (1401ق)، کتاب القضاء، تحقیق احمد حسینی، قم: دارالقرآن الکریم.
  • سبزواری، عبدالاعلی (1413ق)، مهذّب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤسسۀ المنار ـ دفتر آیت‏الله.
  • سیفی مازندرانی، علی‏اکبر (1428ق)، دلیل تحریرالوسیله ـ ولایه الفقیه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • سیوطی، جلال‏الدین (1417ق)، البهجه المرضیه، قم: اسماعیلیان.
  • شرتونی، رشید (1386)، المبادی العربیه، قم: دارالعلم.
  • صدوق، محمد (1403ق)، معانی الاخبار، تحقیق علی‏اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • صدوق، محمد (1413ق)، مَن لا یَحضُرُه الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • صیمری، مفلح (1420ق)، غایه المرام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق جعفر کوثرانی، بیروت: دار الهادی.
  • طباطبایی، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، لبنان: مؤسسۀ الاعلمی للمطبوعات.
  • طباطبایی قمی، تقی (1425ق)، هدایه الاعلام الی مدارک الشرایع الاحکام، قم: محلاتی.
  • طباطبایی یزدی، محمدکاظم (1414ق)، تکمله العروه الوثقی، تحقیق سید محمدحسین طباطبایی، قم: داوری.
  • طبرسی، فضل (1372)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق فضل‏الله یزدی و هاشم رسولی، تهران: ناصرخسرو.
  • طرابلسی، عبدالعزیز (1406ق)، المهذّب، تحقیق جعفر سبحانی و همکاران، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • طوسی، محمد (بی‏تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • طوسی، محمد (1407ق)، الخلاف، تحقیق علی خراسانی و همکاران، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • طوسی، محمد (1417ق)، العُدّه فی اصول الفقه، قم: محمدتقی علاقبندان.
  • طوسی، محمد (بی‏تا)، الفهرست، تحقیق محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف: المکتبه المرتضویه.
  • طوسی، محمد (1400ق)، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دارالکتاب العربی.
  • طوسی، محمد (1407ق)، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • طوسی، محمد (1427ق)، رجال الشیخ الطوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • عاملی، زین‏الدین (1410ق)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، محشّای محمد کلانتر، قم: کتاب‏فروشی داوری.
  • عاملی، محمد (1417ق)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • عاملی، محمد (1419ق)، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم: مؤسسۀ آل‏البیت.
  • عراقی، علی (بی‏تا)، کتاب القضاء، تحقیق محمدهادی معرفت، قم: چاپ‏خانۀ مهر.
  • علامه حلی، حسن (1410ق)، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، تحقیق فارس حسون، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • علامه حلی، حسن (1414ق)، تذکره الفقهاء، قم: مؤسسۀ آل‏البیت.
  • علامه حلی، حسن (1381ق)، خلاصه الاقوال فی معرفه ااحوال الرجال، نجف: مطبعه الحیدریه.
  • علامه حلی، حسن (1413ق)، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • علامه حلی، حسن (1412ق)، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
  • فاضل لنکرانی، محمد (1416ق)، القواعد الفقهیه، قم: چاپ‏خانۀ مهر.
  • فاضل لنکرانی، محمد (1420ق)، تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله ـ القضاء و الشهادات، تحقیق حسین واثقی و محمدمهدی مقدادی، قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار.
  • فراهیدی، خلیل (1409ق)، کتاب العین، قم: هجرت.
  • کرکی، علی (1414ق)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: آل‏البیت.
  • کشی، محمد (1409ق)، اختیار معرفه الرجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد.
  • کلینی، محمد (1429ق)، الکافی، قم: دارالحدیث.
  • کیدری، محمد (1416ق)، إصباح الشیعه بمصباح الشریعه، تحقیق ابراهیم بهادری مراغی، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
  • گلپایگانی، محمدرضا (1413ق)، کتاب القضاء، تقریر علی حسینی میلانی، قم: دارالقرآن الکریم.
  • مامقانی، عبدالله (بی‏تا)، تنقیح المقال فی علم الرجال، بی‏جا: بی‏نا.
  • مامقانی، عبدالله (1385)، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم: دلیل ما.
  • محقق حلی، جعفر (1407ق)، المعتبر فی شرح المختصر، تحقیق محمدعلی حیدری و همکاران، قم: مؤسسۀ سید الشهداء.
  • محقق حلی، جعفر (1408ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم: اسماعیلیان.
  • مظفر، محمدرضا (1419ق)، المنطق، قم: دارالتفسیر.
  • معرفت، محمدهادی (بی‏تا)، تعلیق و تحقیق عن امهات مسائل القضاء، قم: مهر.
  • مفید، محمد (1413ق)، المقنعه، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1411ق)، القواعد الفقهیه، قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین.
  • مکارم شیرازی، ناصر (1426ق)، انوار الفقاهه ـ کتاب التجاره، قم: مدرسه الامام علی.
  • منتظری، حسین‏علی (1415ق)، دراسات فی المکاسب المحرّمه، قم: تفکّر.
  • موسوی اردبیلی، عبدالکریم (1423ق)، فقه القضاء، قم: بی‏نا.
  • موسوی قزوینی، علی (1424ق)، ینابیع الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • مؤمن قمی، محمد (1422ق)، مبانی تحریرالوسیله ـ القضاء و الشهادات، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • میرزای قمی، ابوالقاسم (1417ق)، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • نجاشی، احمد (1407ق)، فهرست اسماء مصنفی الشیعه، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  • نراقی، احمد (1415ق)، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم: آل‏البیت.
  • هاشمی شاهرودی، محمود (1422ق)، کتاب الخمس، قم: مؤسسۀ دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل ‏بیت.